Арилжааны банкны эх үүсвэр, түүний бүтэц, удирдлага - Лекц #7

Банк бол бусдын хөрөнгийг өөрийн нэрийн өмнөөс гүйлгээнд гаргаж байдаг санхүүгийн зуучлагч юм. Иймээс бусдаас хөрөнгө татах нь банкны удирдлагын гол чиглэл байдаг бөгөөд үүнийг амжилттай хийснээр банкинд үйл ажиллагаа явуулах мөнгөн хөрөнгийн эх үүсвэр бүрдэнэ. Том (цөөн тооны их хэмжээний харилцагчидтай), жижиг (жижиг хэмжээний олон харилцагчидтай) хэмжээний банкуудын хооронд мөнгөн хөрөнгийн эх үүсвэрийг татах хүрээнд өрсөлдөөн явагддаг ба тэдгээрт хамгийн их анхаарал хандуулж байдаг.

Бусдаас татсан хөрөнгө, түүний удирдлагын зарчим

Банкны мөнгөн хөрөнгийн эх үүсвэр нь банкны тайлан тэнцлийн баруун талд бичигдэнэ. Энэ хэсгийг бусдаас татсан хөрөнгө ба өөрийн хөрөнгө гэж ангилна. Бусдаас татсан хөрөнгө нь нэг ёсондоо өр төлбөр бөгөөд тэдгээрийг бүхэлд нь депозит гэж нэрлэнэ.

Пассив гэдэг нь хадгаламж, харилцах данс банкны өөрийнх нь авсан зээлийг нийтэд нь хэлдэг. Бусдаас татсан хөрөнгө, түүний удирдлагын гол зорилго нь банкны зорилгыг харилцагчдын сонирхолтой оновчтой хослуулах явдал юм.

Пассивын удирдлагын банкны зорилго нь:

1.      Орлого оруулдаггүй эх үүсвэр татан авахгүй байх,

·    Богино болон урт хугацаанд байршиж чадахгүй, хэрэгцээнээс илүү эх үүсвэр татан авахгүй байх

·         Их хэмжээний нөөц шаардагддаг депозитын төрлийг аль болох бага байлгах

2. Активын үйл ажиллагааг өргөжүүлэх болон банкны өр төлбөрийг барагдуулж чадах хэмжээний зээлийн эх үүсвэр хайх, түүнийг татахыг илүүд үзэх,

3.      Чанар сайтай зардал багатай эх үүсвэр татах,

4.      Урт хугацааны хүү, хүү нь бага хэлбэлздэг эх үүсвэр татах,

5.      Хялбархан татан авч болох эх үүсвэрийг бэлэн байдалд байлгах, түүнийг барьж байх,

6.      Эргэлзээтэй эх үүсвэрт шинжилгээ хийх,

7.      Хөрөнгө татан төвлөрүүлж байхдаа хяналт тавихад бүрэн боломжтой хөрөнгийг хадгаламж, татан төлөрүүлсэн хөрөнгөнд татахыг эрмэлзэх гэх мэт асуудлууд багтана.

Пассивыг удирдах банкны эдгээр зорилгыг банкны хэрэглэгчдийн ерөнхий шаардлага сонирхол болсон орлоготой байх, найдвартай хадгалагдаж байх, эргэн төлөгддөг байх зэрэгтэй байнга нийцүүлэх хэрэгтэй.

Пассивт нөлөөлдөг дараах гадаад хүчин зүйлсийн нөлөөллийг анхаарах хэрэгтэй.

·         Улс орны мөнгөний эргэлтийн байдал, мөнгөний чөлөөт эх үүсвэрийн хомсдол,

·         Банкны хяналт шалгалт, зохион байгуулалтын удирдлагын чиглэл,

·         Банк хоорондын өрсөлдөөн,

·         Банкны үйл ажиллагаа, зах зээлийн нөлөө зэрэг юм.

Эдгээр орчны нөлөөллийг саармагжуулахад пассивын удирдлага чиглэгдэж байх ёстой байна. Банкны пассивын бүтээгдэхүүний шинж чанарыг дээрх нөхцөл байдалтай уялдуулан засвар хийж байх нь пассивын удирдлагын нэг хүрээ болдог. Пассивын удирдлагын үндсэн чиглэл нь далайц, ач холбогдол зэргээрээ ялгаатай боловч ерөнхийдөө дараах асуудлыг хамардаг. Үүнд:

·         Татан төвлөрүүлж байгаа хөрөнгийн хэмжээ, эргүүлэн төлөх зарчим,

·         Хөрөнгө татан төвлөрүүлж байгаа хугацаа,

·         Хадгаламж эзэмшигчдийн төрөл, салбар, бүс нутаг,

·         Хүүгийн түвшин, түүнийг өөрчлөхөд хүргэх шалтгаан,

·  Банкны пассивын бүтээгдэхүүний бичиг баримтыг боловсруулах, авах, шимтгэл хураамж, төлбөр,

·   Пассивын бүтээгдэхүүнийг нэгээс нөгөөд шилжүүлэх, шинж чанарыг нь өөрчлөх боломж, нөхцөл,

·         Хугацаанаас нь өмнө хадгаламж татахаас сэргийлэх журам гэх мэт асуудлууд хамардаг.

Пассивын бүтээгдэхүүний удирдлага дээрх асуудлуудын хүрээнд хийгдэхдээ банкны тавьж буй зорилготой нягт уялдах зайлшгүй шаардлагатай. Банкны барьж буй бодлого актив, пассивын удирдлага дараах хоёр чиглэлээр хийгдэнэ. Үүнд:

·         Банкны аль нэг тодорхой бүтээгдэхүүний чанарыг удирдах,

·         Банкны бүтээгдэхүүний багцын удирдлага юм.

Банк бүтээгдэхүүний чанарыг удирдахдаа тухайн бүтээгдэхүүний чанарт өөрчлөлт оруулах, энэ өөрчлөлт нь зайлшгүй байдлаас эсвэл хүчээр хийгддэг.

Удирдлагын энэ үйл ажиллагаа бүтээгдэхүүн гаргах эхний үе шатанд хийгдэнэ. Бүтээгдэхүүний чанар нь банкны хяналт шалгалт, зах зээлийн нөхцөл байдалтай холбоотой. Ингэхдээ хямралын үеийн байдлыг анхаарах хэрэгтэй бөгөөд гол нь хэрэглэгчдийн үндсэн шаардлага, сонирхолтой холбоотой байх шаардлагатай юм.

Багцын удирдлага нь тодорхой чанарын үзүүлэлт багахан хугацааны туршид тогтвортой байхад чиглэгдэнэ. Пассивын багцанд багтаж байгаа бүтээгдэхүүнийг нарийн шинжилгээний үндсэн дээр сонгон авч багцын бүтцийг тодорхойлох хэрэгтэй. Банкны бодлого, түүний зорилгод нийцэхгүй, гэмт хэргийн шинжтэй, өндөр эрсдэл бий болгох гэх мэт банкны ажилчдаас онцгой нарийн мэргэжлийн ажиллагаа шаардсан, одоогийн байгаа түвшингөөрөө хийж чадахгүй бүтээгдэхүүнийг багцанд хийж болохгүй юм. Пассивын багцын бүтээгдэхүүн байнга өөрчлөгдөж байдаг нь пассивын багцын удирдлагад хүндрэл учруулдаг байна.

Пассивын багцын бүтээгдэхүүний эзлэх хувийн жинг тогтоох, бүтээгдэхүүнийг чанарын үзүүлэлтүүдээр нь бүлэглэх, гадаад орчны нөлөөллөөр тэдгээрийн эзлэх хувийн жин өөрчлөгдөх зэрэг нь тодорхой таамаглал, шинжилгээний нарийн ажиллагаа, мэргэжлийн өндөр түвшинг шаарддаг байна.

Харилцах дансны удирдлага

Банк нь мөнгөн хөрөнгийн олон төрлийн эх үүсвэртэй байдаг. Банкууд мөнгөн хөрөнгийнхөө ихэнх хэсгийг аж ахуйн нэгжүүдийн харилцах данс болон хадгаламжаас бүрдүүлдэг уламжлалтай. Ингээд пассивын төрөл бүрийн удирдлагын төрлөөс авч үзвэл өндөр хөгжилтэй оронд банкуудын пассивын ихээхэн хэсгийг харилцах данс эзэлдэг бөгөөд манай орны банкуудын хувьд энэ тал дээр нэлээд анхаарч шинэ бүтэээгдэхүүн үйлчилгээг нэвтрүүлж байна. Харилцах дансууд нь банкны хувьд зардал багатай эх үүсвэрийн нэг байдаг. Иймээс актив, пассивын удирдлагад харилцах данс чухал байр суурь эзэлдэг байна.

Харилцах дансыг удирдахдаа, харилцах данс эзэмшигчдэд түүнийг юунд ашигладаг, ямар байлгах сонирхолтой байна вэ? гэдэг дээр үндэслэн ажиллах ёстой. Харилцах дансны ерөнхий үүрэгт дараах чиглэлүүд хамаарагдана. Үүнд:

1.  Харилцах данс нь төлбөр тооцоо хийх хэрэгслэл болох. Төлбөр тооцоог түргэн шуурхай хийх,

2.      Харилцах данс нь мөнгөний аюулгүй байдлыг хангадаг байх,

3.      Харилцах дансны мөнгө нь өсч нэмэгдэж байх,

Өөрөөр хэлбэл аж ахуйн нэгжүүд банкинд харилцах данс нээхдээ дээрхи хэрэгцээнүүдийг ерөнхийд нь хангах хүсэлтэй байдаг. Иймээс харилцах дансыг удирдахдаа дээрх чиглэлийг барьж ажиллах хэрэгтэй. Харилцах данс нь аливаа төлбөр тооцоог түргэн шуурхай, мөнгийг аюулгүй найдвартай анхны шаардлагаар гаргаж авах боломжтой байхаар харилцах дансыг удирдах нь хамгийн чухал асуудал юм.

Харилцах дансны үлдэгдэлд ихэвчлэн хүү төлдөггүй, төлсөн ч хүү нь хадгаламж шиг өндөр байдаггүй. Иймээс харилцагчид харилцах дансандаа өөрийн өдөр тутмын хэрэгцээнээс илүү их хөрөнгө хадгалах сонирхолгүй байдаг.

Харин банкны хувьд бол харилцахаар татсан хөрөнгө нь хамгийн хямд эх үүсвэр болдог учир харилцах дансандаа тогтвортой үлдэгдэлтэй, санхүүгийн хувьд тогтвортой, найдвартай сайн харилцагчдад ихээхэн анхаар ч бусад нэмэгдэл үйлчилгээ үзүүлэх, үйлчилгээний чанарыг сайжруулах замаар харилцагчдыг татахыг хичээнэ.

Нау данс: Энэ нь банк ба харилцагчийн харилцан тохиролцсон хэмжээгээр хүү төлдөг харилцах дансны нэг хэлбэр бөгөөд харилцах данснаас ялгарах нэг төрөл нь:

·         Чек бичихгүй хэрэв бичвэл сард бичих чекийн тоо хязгаартай байна.

·       Дансанд байж болох хүү төлөгдөхгүй хамгийн бага болон дундаж үлдэгдэл, хүүгийн хэмжээтэй шууд хамааралтай байхаар тогтоогддог явдал юм.

Хадгаламжийн удирдлага, түүний ерөнхий аргууд

Олон улсын банкны сурах бичгүүдэд хадгаламж гэдэг нь иргэд, аж ахуйн нэгжийн банкинд байршуулсан мөнгөн хөрөнгө гэж тодорхойлсон байдаг. Өөрөөр хэлбэл иргэд аж ахуй нэгжүүдийн банкинд байршуулсан мөнгөн хөрөнгө болгон нь хадгаламж болдог. Эндээс харахад хадгаламж нь иргэд аж ахуйн нэгжүүдийн банкинд хугацаатай, хугацаагүй гэсэн 2 төрлийн хадгаламжаас гадна харилцах дансыг хамарч байдаг.

Хугацаатай хадгаламж гэдэг нь: Банк тодорхой хугацаа, хүү зааж, гэрээ байгуулан мөнгөн хөрөнгийг хадгалж буй хэлбэрийг хугацаатай хадгаламж гэх бөгөөд энэ эх үүсвэр нь банкны харьцангуй тогтвортой эх үүсвэр болдог тул түүнд хугацаагүй хадгаламжаас илүү их өндөр хүү төлдөг. Хэрэв гэрээнд заасан хугацаанаас өмнө хадгаламжаасаа зарлага гаргавал түүний хугацаатай байх зарчим алдагдаж энэ нөхцөлд хүүгийн хэмжээг бууруулна.

Хугацаагүй хадгаламж гэдэг нь: Тодорхой хугацаа заагаагүй зөвхөн хүүг тохиролцсон, хэзээ ч авч болохоор байршуулсан мөнгөн хөрөнгийг хэлнэ. Банкны хөрөнгө татан төвлөрүүлсэн нэг арга нь сертификат, вексель, облигаци зэрэг өөрийн өрийн бичиг гаргах явдал юм. Банкны эх үүсвэрийн томоохон чухал хэсэг нь харилцах данс, хадгаламжаар татсан хөрөнгө мөн боловч гадны буюу харилцагчдын үйл ажиллагаа, зах зээл дээрхи хүүгийн түвшнөөс шууд хамаарсан эх үүсвэр дээр дангаар түшиглэн ажиллах нь хүндрэлтэй юм.

Тиймээс төрөл бүрийн хадгаламжийн сертификат, банк хоорондын болон төв банкны зээл зэрэг хүссэн цагтаа шаардлагатай хэмжээгээрээ олж авч болох нэг үгээр хэлбэл тэдгээрийг удирдаж болох эх үүсвэрийн онцлог нь харьцангуй өндөр хүүтэй байдаг учраас банк зах зээл дээрхи хүүгийн түвшний өөрчлөлтөнд туйлын мэдрэмжтэй байх төдийгүй, мэдээллээр бүрэн хангагдсан байх ёстой.

Хүүгийн арга: Хадгаламжийг нэмэгдүүлэхийн тулд түүний хүүгийн түвшинг өндөр болгоно. Эсрэгээрээ хадгаламжийн хүү буурахад хадгаламж багасна. Хадгаламжийн удирдлагын хүүгийн энэ ерөнхий арга нь нэлээд зөрчилтэй арга байдаг. Хадгаламжийн хүү нь банкны зардлын нэг нь бөгөөд тэр тусмаа нийт зардалд нэлээд их хувь эзэлдэг тул хэтэрхий нэмэгдүүлэх бодлого банкинд тэр бүр байдаггүй. Нөгөө талаар төв банкны мөнгө зээлийн бодлогод хадгаламжийн хүү уялдаж байдаг. Хадгаламж болон зээлийн хүү, бараа, үйлчилгээний үнэ, инфляцитай нягт холбоотой учраас төв банкнаас хадгаламжийн хүүг бууруулах замаар зээлийн хүү, инфляцийг бууруулах бодлого барьж эдийн засгийн таатай орчныг бүрдүүлэхийг зорино.

Хадгаламжийн хүү өсөхөд гарах үр дагавар

Хадгаламжийн хүү өсөхөд гарах үр дагавар

Д/д	Эерэг	Сөрөг
Микро түвшинд (Арилжааны банкны түвшинд)	Хадгаламжийн хэмжээ өснө	-       Зардал өснө.      -       Ашигт ажиллагаа буурна.
Макро түвшинд (Төв банкны бодлогоор эдийн засагт)	Банкнаас гадуурх мөнгө багасна	-       Хөрөнгө оруулалт буурна.      -          Зээлийн хүү өснө.      -          Инфляци нэмэгдэнэ.

Хадгаламжийн зайлшгүй байх бага үлдэгдлийн хэмжээг тогтоох үүгээр дамжуулан банкууд хадгаламжаа удирддаг байна. Хадгаламжийн зайлшгүй байх хамгийн бага үлдэгдлийн хэмжээ өндөр биш байвал хадгаламж хэлбэртэй эх үүсвэр татах бодлогыг банк баримтлаж байна гэж ойлгоно. Эсрэг тохиолдолд банк хадгаламж авах бага сонирхолтой байна гэсэн үг юм. Хадгаламжийг хүүгийн аргаар удирдахаас гадна түүний төрөл, хугацаагаар дамжуулж удирддаг. Мөн янз бүрийн урамшууллаар дамжуулан удирддаг.

Удирдагддаг пассивууд

Хадгаламж харилцах данс нь банкны гол тэргүүлэх эх үүсвэрүүд бөгөөд тэдгээрийг үндсэн депозитууд гэж нэрлэнэ. Банк нь татан төвлөрүүлэх хөрөнгөө олохын тулд харилцагчид өөрсдөө хүрээд ирэх болов уу гээд сууж болохгүй юм. Үндсэн депозитуудыг татахын тулд тодорхой хэмжээний хүндрэлтэй тулгарна. Учир нь банкууд өрсөлдөөнтэй орчинд үйл ажиллагаагаа явуулдаг юм. Харилцах данс, хадгаламж татах нь тухайн банкны үйл ажиллагаа явуулж байгаа бүс нутгаас, мөн иргэдийн санхүүгийн чадавхи зэргээс хамаарна. Нэгдсэн мөнгөн хөрөнгө татахын тулд удирддаг пассив нэртэй санхүүгийн хөшүүрэг ашиглана. Үүнд: Том хэмжээний депозитын сертификат, төв банкны зээллэг, эргүүлж худалдан авах тухай хэлэлцээртэйгээр үнэт цаас худалдах, гадаадаас зээллэг авах зэрэг үйл ажиллагаа хамаарна.

Депозитын бус эх үүсвэр нь:

·   Банкны тодорхой харилцагчдад хамаардаггүй /зах зээл дэхь өрсөлдөөний үндсэн дээр бий болдог./

·   Тухайн банкны хөрөнгө төвлөрүүлэх санаачлагын үндсэн дээр бий болдог шинжүүдээр депозитын эх үүсвэрээс ялгагдана.

Сертификатыг гол төлөв томоохон банкуудаас гаргадаг бөгөөд банкны томоохон найдвартай эх үүсвэр нь болно. Сертификатыг нэгнээс нөгөөд дамжуулан худалдаж болохын зэрэгцээ, бие биедээ бэлэглэж ч болно. Сертификат нь тодорхой хугацааны дараа сертификат эзэмшигчид төлөх хүү болон мөнгөн хөрөнгийн хэмжээг тодорхойлсон өрийн бичиг юм. Харин үзүүлсэн ажил үйлчилгээ, нийлүүлсэн барааны үнэ төлөх төлбөрийн болон тооцооны хэрэгслэл болж чадахгүй.

Хуулийн этгээдүүдэд зориулан гаргасан сертификат нь шилжих, шилжих эрхгүй гэсэн 2 төрөлтэй.

Шилжих эрхгүй сертификат нь түүний хугацаа дуустал тухайн эзэмшигчид хадгалагддаг бол шилжих эрхтэй сертификатыг хоёрдогч зах зээл дээр худалдан борлуулах замаар нөгөө этгээдэд шилжүүлж болдог. Банкны татан төвлөрүүлэх нэгэн хэлбэр нь банкны вексель бөгөөд энэ нь тодорхой хугацааны дараа вексель эзэмшигчид банк тодорхой хэмжээний мөнгө төлөхийг баталж бичсэн өрийн бичиг юм. Банкны вексель нь үзүүлсэн ажил үйлчилгээ, ачуулсан барааны үнэ төлөх хэрэгсэл, зээлийн барьцаа болох хөрвөх чадвартай үнэт цаас бөгөөд төлбөр тооцооны хэрэгсэл болгон ашиглаж болох юм.

Депозитын үнэ бүрдэх аргууд

Банк татан төвлөрүүлсэн хөрөнгөнд /депозит/ ямар хэмжээний хүүг төлж, үйлчилгээ үзүүлснийхээ төлөө хэдий хэмжээний хөлс авахаа өөрсдөө тогтоох эрхтэй байдаг. Хэдийгээр татан төвлөрүүлсэн хөрөнгөнд төлөх хүүгийн хувь хэмжээ нь зах зээлийн хүүгийн түвшин ерөнхий чиг хандлагаар тогтоогддог боловч тухайн үеийн зорилго, нөхцөл байдалдаа тохирсон хүүгийн бодлого баримтлана. Банкны удирдах үйл ажиллагааг өргөтөгөх үү ? ашгаа нэмэгдүүлэх үү? гэсэн асуудалтай байнга тулгарч байдаг. Хэрэв банкны үйл ажиллагааг өргөтгөх шаардлагатай гэж үзвэл харьцангуй өндөр үнээр нэмэлт хөрөнгө татан төвлөрүүлж, ашиг орлого олох боломж буурна.

Энэ нь депозитын хүүгээ өндөр, үйлчилгээнийхээ хөлсийг багаар тогтооно гэсэн үг юм. Харин арилжааны зардлаа хэмнэж, орлогоо нэмэгдүүлэх зорилго тавигдсан үед дээрхээс эсрэгээр хүү болон үйлчилгээний хөлсөө тогтоох юм. Энэ нөхцөлд харилцагчдаа бусад банкуудад алдахад хүрэх аюултай. Банк депозитонд төлж буй хүүгийн зардлыг зээл үнэт цаасны хүүгээр, бүх ажил үйлчилгээтэй холбогдон гарах ажиллагааны болон нэмэлт зардлыг үйлчилгээний хөлсөөр нөхөх ерөнхий чиг хандлага барьдаг байна.

Зээллэг: Арилжааны банкны хөрөнгийн эх үүсвэрийн нэг бүрэлдэхүүн хэсэг бол түүний авсан зээл байдаг. Арилжааны банк, Төв банк, бусад арилжааны банк, гадаадын банк зэрэг субъектүүдээс зээл авдаг.

Банк хоорондын зээл: Зарим арилжааны банкуудад заавал байх нөөцөөсөө илүүдэл нөөц бий болсон байхад зарим банкинд хөрөнгийн нэмэгдэл хэрэгцээ бий болж илүүдэлтэй банкнаас дудагдалтай банк зээл авах шаардлага гардаг. Банк хоорондын зээлийн хүүгийн дээд, доод хязгаар, хэмжээний талаар харьцангуй чөлөөтэй тохиролцох бололцоотой байдаг. Гэхдээ энэ зээл нь харьцангуй богино хугацаатай, банкны хөрвөх чадварыг шуурхай зохицуулах хэрэгслэл болдог. Бусад эх үүсвэрийг бодвол хүү өндөртэй учраас болгоомжтой хандвал зохимжтой.

Төв банкны зээл: Эрсдэл багатай хөрвөх чадвар сайтай активыг барьцаалан бусдаас хөрөнгө татан төвлөрүүлэх шаардлага гарна. Энэ нь үнэн чанартаа барьцаатай, хугацаатай зээлийн нэг төрөл бөгөөд нэг хоногоос хэдэн сарын хугацаатай байж болно. Арилжааны банк нь хөрөнгийн түр зуурын нэмэгдэл хэрэгцээ үүссэн үед төв банкнаас зээл авна. Гэхдээ энэхүү зээлийн нийт хэмжээ нь мөнгөний нийлүүлэлтийн хэмжээтэй уялдан хязгаартай байхын зэрэгцээ байршуулсан үнэт цаас, мөнгөн хөрөнгөө барьцаална. Төв банкнаас энэ зээлийг авах боломжгүй нөхцөлд банк хоорондын зээл авч зохицуулах боломжтой юм. Төв банкнаас арилжааны банкинд олгодог зээлийн төрлүүд:

·         Эмиссийн зээл

·         Клирингийн зээл

·         Улиралын чанартай зээл

·         Векселийн зээл

·         Дахин санхүүжилтийн зээл гэх мэт.

Улиралын чанартай зээл нь: Үйлдвэрлэл, үйлчилгээг санхүүжүүлэх зорилгоор тусгай зориулалтын зээл, сургалтын, ноос, ноолуур, мах бэлтгэхэд зориулсан зээл гэх мэт байдаг бөгөөд энэ зээл нь хүү багатай байвал үр өгөөжтэй байна. Иймд энэ төрлийн тусгай зориулалттай зээлийг салбаржуулан байршуулж зээл олгохдоо энэ төрлийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг харилцагчиддаа олгох нь илүү үр дүнтэй юм.

Дахин санхүүжилтийн зээл:  Энэ зээл нь өмнө нь авсан зээлийг төлөхөд зээлдэгчээс хамааралгүй хүндрэл гарах үед өмнөх зээлийг төлүүлэх зорилгоор олгогддог зээл юм. Өөрөөр хэлбэл харилцагч зээл аваад авч ашиглах бүтээгдэхүүн үйлчилгээний үнэ нь өсөөд өөрийн авч чадах хэмжээндээ хүрэхээ больсон үед нь санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор олгож байгаа зээл юм.

Эмиссийн зээл: Эмиссийн зээл буюу үнэт цаасны зээл нь хөрөнгийн эх үүсвэрээ нэмэгдүүлэх зорилгоор гаргаж буй үйл ажиллагаа юм.

Векселийн зээл нь: Эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх зориулалттай орчин үеийн нэг төрлийн зээл юм. Тодорхой хугацаанд эргэн төлөгдөх өрийн бичгийг барьцаалан олгодог зээл.

Өөрийн хөрөнгө, бүрэлдэхүүн, удирдлага.

Өөрийн хөрөнгө нь банк эзэмшигчдийн хувьцаа хэлбэртэй байгаа хувь нийлүүлсэн хөрөнгөөс бүрдэнэ. Энэ нь банкны пассивын хэмжээтэй харьцуулахад ерөнхийдөө тийм ч их биш байдаг ба банкны ашигт ажиллагаа ба санхүүгийн тогтвортой байдлыг баталгаажуулах хөрөнгийн дотор чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Өөрийн хөрөнгийн удирдлага нь түүнийг хангалттай байлгахад чиглэгдэнэ. Банкны өөрийн хөрөнгийн мөрдөх нормативууд:

• Эрсдэлээ тооцсон актив,
• Банкны авсан зээл,
• Нэг зээлдэгчид олгох зээлийн хэмжээ,
• Иргэдээс татан төвлөрүүлсэн хөрөнгийн хүү,
• Банкны гаргасан батлан даалт,
• Үүсч болох магадлалтай алдагдлыг нөхөх сангийн хэмжээ (эрсдэлийн сан)

Хөрөнгийн удирдлага нь активын эрсдэл, авсан зээл, бусад шаардлагын хүрээнд банк хангалттай хэмжээний өөрийн хөрөнгөтэй байх, түүнийг нэмэгдүүлэх арга, хэрэгслэлтэй байхад чиглэгддэг. Арилжааны банкны өөрийн хөрөнгө нь дүрмийн сан, хуваарилагдаагүй ашиг, янз бүрийн сангууд, зээлийн болзошгүй эрсдэл зэргээс бүрдэнэ.

Дүрмийн сан гэдэг нь: Тухайн бизнесийг эхлэхэд зайлшгүй байх шаардлагатай мөнгөн хөрөнгийг хэлнэ. Манай орны арилжааны банкны дүрмийн сан 1993 онд 50,0 сая, 1996 онд 400,0 сая, 2000 онд 1,0 тэрбум, 2002 оноос 2,0 тэрбум, 2004 оноос 4,0 тэрбум, 2006 оноос 8,0 тэрбум төгрөг болж өөрчлөгдөж одоог хүртэл мөрдөгдөж байна. Арилжааны банкны дүрмийн сан өөрчлөгдөх шалтгаан нь юуны өмнө арилжааны банкны харилцагчид томорсон учир тэдэнд санхүүгийн хувьд үйлчилж чадах том банк шаардлагатай болсон. Мөн банкны дампуурал, хямралаас хамгаалах гол хэрэгсэл нь болдог. Учир нь алдагдлаа өөрийнхөө хөрөнгөөр төлдөгтэй холбоотой гэх мэт сайн талуудаас гадна банкны дүрмийн санг нэмэгдүүлж банкны тоог цөөрүүлж банкны хүрээн дэхь өрсөлдөөн багасах муу талтай.

Хуваарилагдаагүй ашиг: Банк ашгаасаа хөгжлийн санг бүрдүүлэх зорилгоор авч үлдэж байгаа хэсгийг хэлнэ. Энэ хэмжээг хувь нийлүүлэгчдийн хурлаас шийдвэрлэнэ. Банкны ашгаас ноогдол ашиг хуваарилсны дараа үлдэх хэсгийг хэлнэ. Хуваарилагдаагүй ашгийн зориулалт нь банкны үйл ажиллагааны өргөтгөл хийх бодлогод хуваарилагдана. Учир нь салбар нээх нь эргээд ашигт ажиллагааг хангаж байдаг байна.

Хөгжлийн сангууд: Эдгээр ангиуд нь ажилчдын нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэхэд ашиглагддаг. Дотор нь:

·      Нийгмийн сан,

·      Хэрэглээний сан гэж ангилдаг.

Нийгмийн хэрэглээний санг хамт олноороо хэрэглэдэг хэрэгцээг хангахад ашиглана. Жишээ нь: Заал, хоол, амралтын газар, хүүхдүүдийнх нь цэцэрлэг гэх мэт. Харин хэрэглээний нийгмийн санг ганцаарчилсан хэрэглээнд зориулан санхүүжилт гаргадаг. Жишээ нь: Шагнал, урамшуулал, сургалт гэх мэт.

Зээлийн болзошгүй алдагдлаас хамгаалах сан: Зээл төлөгдөхгүй болох үед нөхөх зориулалттай сан бөгөөд зээлийн чанарын ангилал дээр суурилан тооцоологддог. Энэ сангийн эх үүсвэр нь банкны ашиг боловч хөрөнгө байрласан гэсэн утгаар банкны балансын актив талд бичигддэг.

Эх Сурвалж:

Л.Оюун “Банкны менежмент актив, пассивын ба тэдгээрийн хосолсон удирдлага” 2008он

Л. Оюун “Арилжааны банкны зээл, зээлийн шинжилгээ” 2004 он